Wydziedziczenie jest jedną z instytucji prawa spadkowego. Prawo spadkowe zostało uregulowane w taki sposób, że możliwe jest praktycznie dowolne zaplanowanie swojej sytuacji na wypadek śmierci. Naczelną zasadą jest bowiem uszanowanie woli spadkodawcy. Natomiast prawo spadkowe nie jest pozbawione reguł zgodnie z którymi należy postępować zarówno przed jak i po otwarciu spadku. Z tego względu przy korzystaniu z każdej instytucji prawa spadkowego, a więc zarówno przy sporządzeniu testamentu i powołaniu dziedzica testamentowego, jak i wydziedziczeniu członków rodziny, konieczne jest dochowanie właściwej formy czy wykazanie przesłanek uprawniających do wydziedziczenia przewidzianych w kodeksie cywilnym. Jeżeli spadkodawca nie dochowa wymaganych elementów wydziedziczenie można kwestionować.
Na czym polega wydziedziczenie?
Instytucja wydziedziczenia została przewidziana w kodeksie cywilnym w części poświęconej prawu spadkowemu. Wydziedziczenie polega na wykluczeniu określonych członków rodziny nie tylko z grona spadkobierców, ale także pozbawieniu prawa do zachowku. Wydziedziczenie dotyczy osoby, która zgodnie z ustawą byłaby powołana do spadku, co jest sprzeczne z wolą spadkodawcy. Wydziedziczenie musi nastąpić w testamencie, a nadto musi zawierać powód wydziedziczenia.
Kiedy następuje skuteczne wydziedziczenie?
Aby wydziedziczenie było skuteczne przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu. Zatem spadkodawca w treści testamentu powinien opisać przykłady zachowania czy też czynności uprawnionego do zachowku bądź ich brak, które w jego ocenie uzasadnią pozbawienie członków rodziny udziału w spadku. Może to być jedna z przyczyn wymienionych kodeksie cywilnym lub ich kumulacja.
Nieważność wydziedziczenia, a więc utraty prawa do zachowku, nie oznacza jednocześnie nieważności wyłączenia od dziedziczenia. Samo wyłączenie od dziedziczenia nie jest uwarunkowane istnieniem żadnych szczególnych przyczyn.
Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. Przebaczenie przyczyny wydziedziczenia okaże się skuteczne nawet w przypadku braku zdolności do czynności prawnych, jeżeli przebaczenie nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
W jakich przypadkach wydziedziczenie jest możliwe? Przyczyny wydziedziczenia
Spadkodawca ma możliwość jedynie w ściśle określonych sytuacjach skorzystać z wydziedziczenia. Sytuacje te zostały w kodeksie cywilnym określone jako przyczyny wydziedziczenia. Analizując przyczyny wydziedziczenia widać, że wydziedziczenie, czyli pozbawienia prawa do zachowku w całości, jest możliwe, jeżeli spadkobierca wykazuje takie zachowania, które stanowią przejawy szczególnie drastycznego naruszenia obowiązujących norm społecznych dotyczących relacji pomiędzy najbliższymi członkami rodziny. Przewidziane są 3 rodzaje przyczyn wydziedziczenia.
1. Uprawniony do zachowku wbrew woli spadkodawcy uporczywie dokonuje postępowania sprzecznego z zasadami współżycia społecznego.
Jeżeli uprawniony do zachowku uporczywie postępuje w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego i czyni to wbrew woli spadkodawcy, spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych czy innych spadkobierców ustawowych możliwości dziedziczenia po nim, a także dochodzenia zachowku. Przesłanka ta nie mówi jedynie o tym, że uprawniony do zachowku prowadzi naganny tryb życia, ale także dla jej spełnienia konieczne jest, aby było to uporczywe postępowanie a nadto aby miało miejsce wbrew woli spadkodawcy. Sąd analizując skuteczność wydziedziczenia z takiego powodu będzie oceniał czy tryb życia wydziedziczonego jest sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, czy był to stan trwały, a także czy taki tryb życia był zgodny czy też był wbrew woli spadkodawcy.
2. Uprawiony do zachowku dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci.
Również przesłanką wydziedziczenia jest popełnienie przeciwko spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażąca obraza czci. Katalog osób najbliższych nie został określony, więc rozstrzygnięcie czy określona osoba jest osobą najbliższą spadkodawcy podlega ocenie w konkretnego przypadku. Aby uznać, że do spełnienia tej przesłanki doszło niezbędne jest, aby przestępstwo zostało popełnione w sposób umyślny, a nadto żeby należało do katalogu przestępstw przeciwko wyżej wymienionych dobrach prawnych: życie, zdrowie, wolność, cześć. Przestępstwo nie musi być stwierdzone w wyroku karnym, gdyż ustalenia tej przesłanki może dokonać samodzielnie sąd cywilny.
3. Uprawiony do zachowku uporczywie nie realizuje względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Kolejną przesłanką uprawniającą do wydziedziczenia jest sytuacja, w której spadkobierca uporczywie niedopełnia obowiązków rodzinnych. Pojęcie to jest bardzo szerokie. Zachowania uprawionego mogą zarówno polegać na dokonaniu jak i zaniechaniu odpowiednich działań. W pojęciu zaniedbywania wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych mieści się przykładowo brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami. Odmienne poglądy dotyczące spraw bieżących będące podstawą sporów rodzinnych nie stanowią podstawy do skutecznego wydziedziczenia. Ocena przesłanek wydziedziczenia nie może opierać się wyłącznie na uczuciach spadkodawcy, lecz musi przybrać wymiar zobiektywizowany.
Pozbawienie zachowku
Wydziedziczenie spadkobiercy ustawowego skutkuje nie tylko brakiem dziedziczenia spadku, ale także pozbawieniem prawa do zachowku. Decydując się, aby wydziedziczyć uprawnionego należy pamiętać, że skutki wydziedziczenia dotyczą określonej osoby, nie zaś jej zstępnych (np. dzieci). Zstępni wydziedziczonego zstępnego mają prawo do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę. Dlatego konieczne jest każdorazowe rozważenie skutków wydziedziczenia. Czasami okazać się może bardziej korzystne przykładowo nie wydziedziczenie syna, gdy w jego miejsce wstąpi wnuk. Uprawnionemu do zachowku przysługuje bowiem połowa wartości udziału spadkowe, lecz gdy uprawiony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli jest małoletni – dwie trzecie wartości takiego udziału.
Jak podważyć wydziedziczenie?
Zakwestionowanie wydziedziczenia jest możliwe na dwóch obszarach. W pierwszej kolejności konieczna jest weryfikacja ważności testamentu. Należy zweryfikować zarówno czy przewidziana ustawowo forma testamentu została dochowana, ale także to czy spadkodawca był zdolny do sporządzenia testamentu. Nie spełnienie jednej z tych cech skutkuje nieważnością testamentu, a zatem bezskutecznością wydziedziczenia. Nieważny testament może skutkować nie tylko brakiem wydziedziczenia, ale w ogóle wkroczeniem dziedziczenia ustawowego. Jedną z najbezpieczniejszych form sporządzenia testamentu jest testament w formie aktu notarialnego, albowiem wtedy notariusz czuwa nad jego poprawnością, w tym wymieniem przyczyny wydziedziczenia.
Drugim aspektem jest weryfikacja czy w testamencie spadkodawca przewidział samodzielnie lub kumulatywnie powyższe przesłanki wydziedziczenia. Sąd w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku będzie badał czy doszło do spełnienia przesłanek, na które powoływał się spadkodawca. Ocena przesłanek wydziedziczenia nie może opierać się wyłącznie na uczuciach spadkodawcy, lecz musi przybrać wymiar zobiektywizowany. W razie sporu, ciężar udowodnienia przesłanki wydziedziczenia spoczywa na tym, kto się na nią powołuje. Oznacza to, że wydziedziczony, który kwestionuje podstawy wydziedziczenia powinien wykazać, że do wskazanego w testamencie zachowania w rzeczywistości nie doszło.
