Podejmując decyzję o rozwodzie nie zawsze zdajemy sobie sprawę z wielości skutków zakończenia związku małżeńskiego, które występują na płaszczyźnie prawa rodzinnego oraz cywilnego. W szczególności zapominamy o kwestiach tak odległych jak dziedziczenie – po nas, bądź po byłym partnerze. Podobnie rzecz ma się w przypadku separacji. Czasem też możemy stanąć przed koniecznością poznania zasad dziedziczenia w przypadku rozwodu lub separacji, gdy dojdzie do śmierci bliskiej nam osoby i związanej z nią koniecznością ustalenia kręgu spadkobierców.
Jak więc wygląda dziedziczenie w przypadku osób po rozwodzie bądź pozostających w separacji prawnej albo faktycznej? Aby w pełni odpowiedzieć na to pytanie rozważyć trzeba kilka przypadków.
Dziedziczenie ustawowe
W pierwszej kolejności przeanalizujmy kwestię dziedziczenia ustawowego – czyli sytuację, do której dochodzi w przypadku braku testamentu zmarłego. Wówczas kolejność dziedziczenia oraz jej zasady ustalane są w oparciu o przepisy prawa – a dokładnie Kodeksu cywilnego.
Rozwód
Przepisy prawa spadkowego, regulując kwestię dziedziczenia, posługują się pojęciem “małżonka”, w przypadkach, w których z mocy ustawy byłby on uprawniony do dziedziczenia po zmarłym. “Małżonek” oznacza przy tym osobę, z którą zmarły pozostawał w związku małżeńskim w chwili swojej śmierci. W przypadku rozwodu, osoby będące wcześniej małżeństwem przestają być swoimi małżonkami – i tym samym przepisy Kodeksu cywilnego, w których użyte zostało słowo “małżonek” nie mają już do nich zastosowania.
Na mocy ustawy, co do zasady, majątek po zmarłym dziedziczy jego najbliższa rodzina. W przypadku orzeczenia rozwodu, byli małżonkowie na powrót stają się dla siebie osobami obcymi względem których nie zostało przewidziane dziedziczenie na mocy ustawy.
Rozwód pociąga więc za sobą kategoryczną konsekwencję – brak możliwości dziedziczenia na mocy ustawy po swoim byłym małżonku.
Wystąpienie o orzeczenie rozwodu
Co w przypadku, gdy zmarły przed swoją śmiercią złożył pozew do sądu, aby doprowadzić do orzeczenia rozwodu, lecz postępowanie nie zostało zakończone przed jego śmiercią?
Przepisy prawa spadkowego regulują sytuację śmierci małżonka w trakcie sprawy rozwodowej, wskazując, że wówczas pozwany małżonek także wyłączony jest od dziedziczenia, ale pod pewnymi warunkami:
- spadkodawca musiał żądać rozwodu z winy pozostającego przy życiu małżonka – wyłącznej lub przynajmniej z winy obojga małżonków;
- żądanie zmarłego musi być uzasadnione, tj. w razie przeprowadzenia postępowania do końca, sąd zdecydowałby rozwiązać małżeństwo z winy małżonka pozostałego przy życiu.
Wyłączenie od dziedziczenia małżonka względem którego zmarły skierował żądanie rozwodu następuje poprzez orzeczenie sądu. Wyłączenia może żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem. Możliwość żądania wyłączenia małżonka od dziedziczenia została jednak ograniczona terminem – wynosi on sześć miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, tj. o śmierci spadkodawcy, nie więcej jednak niż jeden rok od owej śmierci.
Separacja prawna
Jak wygląda dziedziczenie ustawowego w przypadku separacji małżonków?
W przypadku separacji, na samym początki trzeba wprowadzić pewne rozróżnienie. Możemy bowiem mówić o separacji prawnej, czy też inaczej separacji formalnej (tj. mającej miejsce na mocy orzeczenia sądu) bądź o separacji faktycznej (małżonkowie nie żyją już razem, lecz taki stan nie został formalnie uregulowany przez sąd).
W pierwszej kolejności rozważmy przypadek separacji prawnej. Kodeks cywilny wprost stanowi, że przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy nie stosuje się do małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji. Oznacza to, że w przypadku orzeczenia przez sąd separacji, jej skutki w praktyce są tożsame ze skutkami orzeczenia rozwodu – małżonkowie nie dziedziczą po sobie na mocy ustawy.
Wystąpienie o orzeczenie separacji
Również w przypadku separacji orzeczonej przez sąd małżonek jest wyłączony od dziedziczenia nie tylko w przypadku wydania przez sąd decyzji w tej sprawie, ale także jeżeli spadkodawca wystąpił przed śmiercią o jej orzeczenie z winy pozostającego przy życiu małżonka. Uwagi dotyczące wystąpienia zmarłego o rozwód z winy współmałżonka pozostają aktualne i dla tej sytuacji – spadkodawca musiał żądać separacji z winy pozostającego przy życiu małżonka oraz żądanie zmarłego musi być uzasadnione. Wówczas, jeśli sąd uzna to żądanie za uzasadnione, małżonek nie będzie dziedziczył z ustawy.
Również w tym wypadku wyłączenie małżonka od dziedziczenia następuje na mocy orzeczenia sądu. Wyłączenia może żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem. Możliwość żądania wyłączenia ograniczona jest tożsamym terminem, biegnącym od dnia dowiedzenia się o śmierci spadkodawcy.
Separacja faktyczna
Jak wygląda dziedziczenie w przypadku separacji faktycznej małżonków?
Do separacji faktycznej dochodzi, gdy w rzeczywistości małżonkowie nie prowadzą już wspólnego życia, lecz nie zdecydują się na sformalizowanie takiego stanu rzeczy na podstawie orzeczenia sądu.
W świetle prawa małżonkowie pozostają więc w związku małżeńskim, do którego nie można stosować regulacji odnoszących się do separacji formalnej. Małżonkowie korzystają zatem z pełni praw wiążących się z małżeństwem, a po śmierci spadkodawcy drugi małżonek pozostaje uprawiony do dziedziczenia na podstawie ustawy.
Dziedziczenie na podstawie testamentu
Jak wygląda dziedziczenie po byłym małżonku w przypadku pozostawienia przez niego testamentu? Czy mogę dziedziczyć po małżonku, z którym pozostawaliśmy w separacji, w przypadku dziedziczenia testamentowego? Dziedziczenie w obu tych przypadkach jest możliwe.
Nie ma przepisów ograniczających krąg podmiotów, spośród których spadkodawca w testamencie wskazać ma swoich spadkobierców. Spadkodawcy przysługuje wolność testowania i nie ma formalnych przeszkód, aby w swoim testamencie wskazał byłego małżonka, bądź małżonka, z którym pozostaje w separacji.
W praktyce rozwiązanie takie jest zapewne rzadkością, nie jest jednak niemożliwe.
